سالک چیست؟
سالک یا لیشمانیوز یک نوع عفونت جلدی است که به وسیله انگل لیشمانیا ایجاد می‌شود. لیشمانیا انگلی تک سلولی است که در بدن انسان یا حیوان و همچنین در پشه‌های ناقل بیماری سالک زندگی می‌کند. این بیماری از گذشته‌ها به شناسایی رسیده است و گزارش‌ها از وجود بیماری سالک به سال ۱۸۵۶ میلادی برمی‌گردد.
در کتاب قانون ابن سینا، یک زخم به نام خیرونیه ذکر شده است که با داشتن دوام طولانی و مشکلات درمانی، به نظر می‌رسد که احتمالاً مربوط به زخم سالک باشد. این کتاب نشانگر این است که حتی در گذشته نیز افرادی با علائم مشابه بیماری سالک مشاهده شده و مسائل درمانی پیچیده‌ای با آنها برخورده شده است.
بیماری پوستی به نام لیشمانیاز، که از نوع واگیردار می‌باشد، توسط پشه خاکی به انسان منتقل می‌شود. این بیماری در بسیاری از کشورهای مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری پراکنده است و در مناطق مختلفی از قاره آسیا، از جمله چین، سوریه، عربستان، عراق، فلسطین، قفقاز، روسیه، پاکستان، افغانستان و ایران رخ داده است. این بیماری قابل درمان است و روش‌های مختلف درمانی برای مقابله با آن وجود دارد.
عکس جای نیش پشه سالک
انواع بیماری سالک جلدی
بیماری سالک جلدی به دو نوع تقسیم می‌شود:
- نوع شهری یا خشک: در این نوع بیماری، انسان به عنوان مخزن اصلی بیماری شناخته می‌شود و سگ‌ها نیز ممکن است به بیماری مبتلا شوند.
- نوع روستایی یا مرطوب: در این نوع، مخزن اصلی بیماری بیشتر جوندگان هستند.
پشه خاکی نقش ناقل در انتقال بیماری سالک دارد و در زمان غروب خون از انسان یا حیوان خون می‌خورد، بدین ترتیب انتقال بیماری را فراهم می‌کند.
چه افرادی مشکوک به ابتلا به سالک هستند؟
اشخاصی که به هر دلیلی از ابتلا به بیماری سالک مشکوک می‌شوند عبارتند از افرادی که ضایعه جلدی دارند و مدت زمان طول کشیدن آن بیش از ۱۰ روز می‌باشد، به خصوص اگر زخم در ناحیه صورت قرار داشته باشد. به منظور تشخیص دقیق بیماری، توصیه می‌شود که هرگونه ضایعه جلدی که به مدت بیش از ۱۰ روز ادامه یابد، برای مراجعه به مراکز خدمات جامع سلامت آماده شود. این اقدام امکان انجام تست‌ها و اقدامات تشخیصی رایگان را فراهم می‌کند و به زودیتر تشخیص و درمان بیماری سالک را امکان‌پذیر می‌سازد.
روش های انتقال سالک
بطور کلی، بیماری سالک توسط انواع پشه‌های خاکی به سه روش زیر منتقل می‌شود:
- از انسان به انسان
- از حیوان به حیوان
- از حیوان به انسان یا از انسان به حیوان
اشکال مختلف بیماری سالک
تظاهرات بالینی و اشکال مختلف بیماری سالک به شرح زیر است:
شکل خشک یا نوع شهری سالک: این نوع بیماری سالک دارای چند مرحله متفاوت است که دوره نهفتگی آن معمولاً ۲ تا ۸ ماه می‌باشد. پس از این دوره، در محل گزش پشه، پاپول قرمز رنگی ظاهر می‌شود که قطر آن ۳ تا ۴ میلیمتر است. این پاپول نرم و بی درد است و بر اثر فشار محو نمی‌شود. در ادامه، پاپول فعال شده و به سبب تجمع سلولها در آن نقطه، ضایعه سفت می‌شود. احتمالاً باز شدن زخم ناشی از عوامل خارجی مانند ضربه اتفاق می‌افتد. زخم دارای حدود مشخص و حاشیه ای نامنظم با روی آن دلمه ای قهوه‌ای رنگ است.
پس از گذشت ۶ تا ۱۲ ماه، و گاهی بیشتر، ضایعه بهبود می‌یابد و اثر جوشگاهی فرورفته با حدودی کاملاً مشخص و حاشیه ای نامنظم باقی می‌ماند. تعداد زخم کم و گاهی منفرد است.
شکل مرطوب یا روستایی سالک: در این نوع بیماری سالک، پس از دوره نهفتگی (چند هفته تا چند ماه)، ضایعه به صورت جوش همراه با التهاب ظاهر می‌شود. زخمی شدن آن در عرض ۱۰ روز تا ۲ هفته پس از شروع اتفاق می‌افتد. زخم به سرعت بزرگ و اطراف آن پر خون می‌شود. جوش خوردن زخم از وسط و اطراف همزمان اتفاق می‌افتد و به طور معمول در مدت ۴ تا ۶ ماه از شروع زخم به کلی بهبود می‌یابد. تعداد زخم‌ها متعدد و معمولاً بیش از یکی است.
شکل سقط شونده سالک: این نوع بیماری سالک معمولاً با یک برجستگی کوچک سرخ رنگ آغاز می‌شود که رشد محدودی دارد. روی آن پوسته‌هایی ایجاد می‌شود و گاهی زخم کوچکی تشکیل می‌شود که به سرعت بهبود می‌پذیرد و جوشگاه کوچکی باقی می‌ماند. در برخی موارد، برجستگی بدون ایجاد زخم بهبود می‌یابد. دوره عارضه در حدود ۵ ماه به طول می‌انجامد.
اشکال غیر معمول بیماری سالک: بعضی از موارد از بیماری سالک با اشکال غیرمعمول نظیر زرد زخم اگزمایی و زگیلی و … روبرو می‌شوند.
شکل مزمن سالک: در این شکل، بیماری پس از گذشت مرحله حاد، به طور مزمن برای مدت‌ها یا سال‌ها ادامه پیدا می‌کند.
شکل عود کننده سالک: حدود ۷ تا ۱۰ درصد از بیماران مبتلا به سالک پس از گذراندن دوره حاد، بهبود کامل نمی‌یابند و عارضه آنان تبدیل به شکلی از بیماری می‌شود که به آن شکل عود کننده می‌گویند.
تشخیص قطعی بیماری سالک با بررسی اشکال مختلف انگل در نمونه‌های بالینی توسط آزمایشگاه امکان‌پذیر است.
درمان بیماری سالک از طریق ترکیبات پنج ظرفیتی آنتیموان (گلوکانتیم و پنتوستام) به دو روش تزریق موضعی و تزریق سیستمیک انجام می‌شود (حتماً زیر نظر پزشک). تزریق موضعی معمولاً در چهار نقطه داخل زخم صورت می‌گیرد تا زمانی که رنگ محل تزریق در ضایعه به سفیدی تغییر کند. میزان تزریق بستگی به اندازه ضایعه دارد و فواصل درمان هفته‌ای یکبار می‌باشد.
یکبار ابتلای شخص به بیماری سالک باعث ایجاد ایمنی دائم نسبت به آلودگی مجدد خواهد شد؛ به همین دلیل تحقیقات جهت ساخت واکسن در حال انجام است، اما تاکنون واکسن مناسبی برای استفاده عموم تولید نشده است.
بهترین راه مبارزه با بیماری سالک، پیشگیری است که از جمله مهم‌ترین نکات پیشگیری شامل استفاده از اسپری‌های دور کننده حشرات بر روی بدن، پوشاندن زخم‌های روی بدن (در بیماری سالک نوع شهری)، مبارزه با مخزن و ناقل بیماری (شامل کنترل جمعیت سگ‌های ولگرد، جوندگان وحشی و پشه‌های خاکی) و حفاظت فردی (شامل آموزش مردم برای حفاظت از گزش پشه ناقل) می‌باشد. همچنین، نصب توری پنجره، استفاده از پشه بند آغشته به سم، بهسازی اماکن، رعایت فاصله مناسب زندگی انسان و دام، خودداری از انباشتن زباله و کود حیوانی در مناطق مسکونی، تخریب اماکن مخروبه، و کنترل کودکان جهت خودداری از بازی در مکان‌های آلوده، به عنوان مواردی از اقدامات مهم در پیشگیری از بیماری سالک تلقی می‌شود.
برای اینکه به سالک مبتلا نشویم باید چه اقداماتی انجام دهیم؟
برای جلوگیری از ابتلا به بیماری سالک، می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید:
- جمع‌آوری و عدم تجمع نخاله‌های ساختمانی و زباله‌ها در اطراف محل سکونت و پاکسازی محیط.
- در صورت مشاهده لانه موش‌های صحرایی در اطراف محل سکونت، سریعاً به مرکز خدمات جامع سلامت یا خانه بهداشت اطلاع دهید.
- استفاده از پرده و توری‌های مناسب در پشت درها و پنجره‌ها.
- استفاده از پشه‌بند، به خصوص از اواخر پاییز تا انتهای فصل زمستان. ترجیحاً از توری، پرده و پشه‌بند آغشته به حشره‌کش مناسب استفاده کنید.
- استفاده از دورکننده‌های حشرات به صورت لوسیون یا اسپری، به ویژه در فصل‌هایی که خطر انتقال بیماری افزایش پیدا می‌کند و در طی بعدازظهر و شب، روی پوست.
- پرکردن شکاف‌ها و تراکم‌های موجود در دیوارهای منازل با گچ یا سیمان.
- نگهداری دام و طیور در فاصله حداقل ۵ کیلومتری از اماکن مسکونی.
- استفاده از اسپری‌های حشره‌کش داخل منزل، به ویژه در فصل‌هایی که خطر انتقال بیماری افزایش می‌یابد و در طول بعدازظهر و شب.
